De crash met de Lancaster Mk I R5748 ZN-R op het Swartfean: 27 juli 1942
De Lancaster was een viermotorige bommenwerper, die een zware lading explosieven kon vervoeren. Het toestel had bovendien een groot vliegbereik, waardoor vanuit Engeland doelen diep in Duitsland bereikt konden worden. Er zijn – in verschillende versies – bijna 7400 Lancasters gebouwd.
De bommenwerper die op maandag 27 juli 1942 om 2.05 uur op het Swartfean neerstortte, maakte deel uit van een missie van ruim vierhonderd vliegtuigen. Het doel was de stad Hamburg. Toen de bomluiken vanwege een defect niet opengingen, keerde het toestel onverrichterzake terug. Het werd uit de lucht geschoten door een Duitse jager van de vliegbasis Leeuwarden. Dit van oorsprong burgervliegveld was door de Duitse bezetter omgebouwd tot militaire basis. Duitse radarpeilstations controleerden het luchtruim, zoals in deze omgeving de post ‘Löwe’ op Trimunt bij de Fries-Groningse provinciegrens – resten daarvan zijn langs de snelweg A7 te zien. Als op de radarpost een vijandelijke machine werd waargenomen, dan werd daarvan melding gemaakt aan de vliegbasis. De gevechtsleider van ‘Löwe’ leidde vervolgens een Duitse jager naar het doel. Op die manier is ook de hier neergekomen Lancaster een prooi voor de Duitsers geworden.
Vier bemanningsleden wisten met hun parachutes tijdig uit het aangeschoten, brandende toestel te springen: James C. Henry (navigator), Henry F.C. Humphries (rugkoepelschutter) en R. Stoker (staartschutter). Ze kwamen terecht in de weilanden langs de Folgersterloane en bij de Ald Daem, iets ten zuiden van Rottevalle. De Duitsers wisten hen echter in te rekenen. Ze belandden drie jaar in krijgsgevangenschap in het huidige Polen, waar ze aan het einde van de oorlog werden bevrijd. Ook boordwerktuigkundige Joseph J. Cooper wist het toestel te verlaten, maar waarschijnlijk pas toen het te weinig hoogte had. Hij werd levenloos aangetroffen in een weiland bij Eastermar.
De andere drie bemanningsleden konden zich niet meer in veiligheid brengen: piloot Francis H. Robertson, radiotelegrafist Maurice J. Dembrey en bommenrichter William A.J. Fuller overleefden de crash niet. De stoffelijke resten van Fuller zijn nooit gevonden. Robertson, Dembrey en Cooper zijn in Opeinde ter aarde besteld. De namen van de vier slachtoffers staan vermeld op het monument ‘Freonen foar altyd’ in Opeinde, dat ook de herinnering in ere houdt aan de omgekomen bemanning van de in november 1943 neergestorte B-24 Liberator ‘Sack Time Sally’.
In februari 1992 zijn de resten van het verongelukte vliegtuig geborgen door de Bergingsdienst van de Koninklijke Luchtmacht. Doel van die bergingsoperatie, waarbij metersdiep is gegraven, was het verwijderen van de nog in de grond zittende explosieven; ook hoopte men stoffelijke resten van het vermiste bemanningslid Fuller te vinden. Die werden niet aangetroffen. Wel werden talloze onderdelen (o.a. landingsgestel, motoren en propellers) opgegraven, evenals machinegeweren, munitie en delen van een zware bom.
Ten tijde van de berging is op christelijke basisschool De Finne in Rottevalle op uiteenlopende manieren aandacht besteed aan de vliegtuigcrash op het Swartfean. De school kreeg daarbij een propellerblad van de Lancaster aangeboden. Dat is nadien verwerkt in een kunstwerk op de buitenmuur van de school: het William A.J. Fuller Memorial, genoemd naar het vermiste bemanningslid. Nu bevindt het kunstwerk zich in de gang van samenwerkingsschool It Werflân in Rottevalle.
Het neerstorten van de Lancaster maakte op de bewoners in de omgeving grote indruk door de enorme explosie die met de crash gepaard ging en de aanzienlijke glasschade die daarvan het gevolg was. In de directe nabijheid was de materiële schade aan de bebouwing enorm. Zo moest de boerderij Swartfean 22 zelfs gesloopt en opnieuw opgebouwd worden. Een gedenksteen in de gevel, met daarop het jaartal 1947 en de afbeelding van de Nederlandse leeuw die herrijst uit de vlammen, herinnert aan de achtergrond van de nieuwbouw. Eigenlijk is het een wonder dat er geen burgerslachtoffers zijn gevallen.